شهر ارومیه مرکز استان آذربایجان غربی در جلگه ای به طول ۷۰ کیلومتر و به عرض ۳۰ کیلومتر در کنار دریاچه ارومیه قرار دارد. این جلگه از رسوبات غنی رود های باراندوز چای، روضه چای و نازلو چای پوشیده است.
مغرب دریاچه بیشتر مورد توجه ملل پیش از تاریخ بوده است و تپه های باستانی زیادی در آنجا دیده میشود. یکی از این تپه ها، گوی تپه ( ۶ کیلوتری جنوب شرقی ارومیه) است که با قدیمی ترین تپه های بین النهرین، آسیای صغیر و فلات ایران در رقابت است. از سوی دیگر منسوب کردن زرتشت به ارومیه و نیز این که یک یا دوتن از حواریون زرتشت که در تولد عیسی(ع) به بیت اللحم رفته بودند در ارومیه مدفونند؛ حاکی از آن است که این شهر یکی از بزرگترین کانون های مذهبی و علمی در گذشته های دور بوده است.
پس از ظهور اسلام نیز ارومیه بعد از مراغه، دومین شهر آذربایجان به شمار می رفته است. از قرن ۱۵ که ترکان عثمانی، جایگزین امپراتوری روم شرقی شدند؛ بازار ارومیه به عنوان شهر سر حدی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و دارای برج و باروی مهمی شد. برج سرگنبد و مسجد جامع ارومیه هر دو یادگار عظمت تمدن اسلامی به شمار می روند.
کرانه غربی دریاچه ارومیهارومیه را قدیم گیلزان می نامیدند. در این باره که نام باستانی ارومیه چه بوده، اطلاع درستی در دسترس نیست. گروعی به اشتباه آن را با شهر باستانی چی چست (شیز) یکی می دانند.
بافت قدیمی ارومیه جنبه دفاعی و نظامی داشته ولی اکنون آن بافت درهم ریخته و مانند سایر شهر های تاریخی ایران از هر طرف در حال توسعه و رشد سریع است. ارومیه با پشت سر گذاشتن وقایع ناگوار جنگ جهانی اول به تدریج آرامش خود را به دست آورد. امروزه با گذشت زمان به علت مهاجرت روستاییان در توسعه شهر ارومیه تفاوت های چشنگیری دیده میشود.
ارومیه شهری است بسیار زیبا و تمیز و بر عکس سایر شهر های ایران، اطراف آن پر جمعیت و آباد است. انواع درختان عظیم در میان چمنزار های سبز و خرم و باغات و بوستان های با صفا ک املاک آن قبلا توسط خرده مالکان خریداری و تقسیم شده است.
ساکنان مسلمان ارومیه که به زبان ترکی آذری تکلم و به زبان فارسی مکاتبه و به زبان عربی دعا و نماز می خوانند؛ اغلب از ساکنان قدیمی و اصیل این شهر می باشند که از چندین ایل و طایفه تشکیل شده اند و مشهور ترین آنها ایل معروف افشار است.
ارومیه از نظر کشاورزی و باغداری و دامداری خود کفا بوده و در رشته دامپروری در بین مناطق کشور مقامی شایسته داراست.
کشت چغندر نیز برای این که کارخانه قند ارومیه را تغذیه می کند دارای اهمیت است. ارومیه یکی از مهم ترین مراکز کشت توتون آذربایجان است. از جمله محصولات این شهر حاصلخیز در درجه اول انگور و در درجه دوم سیب درختی که به مقدار زیاد و بسیار مرغوب به دست می آید و به کشور های روسیه و آلمان صادر می شود.
دامپروری و دامداری در منطقه ارومیه به علت وجود سلسله جبال زاگرس در غرب و رطوبت دریاچه ارومیه که در شرق آن واقع است وضع خاص و مستعدی را به وجود آورده است که برای دامپروری بسیار مناسب است.
شهر تاریخی ارومیه از قرن ها پیش، مهد تمدن و مرکز علم و دانش بوده و آثار مکشوفه از تپه های تاریخی « گوی تپه » و « حسنلو» گواه بارز این ادعاست.
۱_ آتشکده تمر، واقع در دو کیلومتری قریه تحر و حومه قوشچی
۲_ بخش قلعه، واقع در دو کیلومتری شمال شرقی ساحل دریاچه ارومیه
۳_ تپه حسنلو، واقع در نقده
۴_ تپه کردلر، واقع در حاشیه جنوب غربی جاده ارومیه گلماخانه
۵_ خان تختی واقع در کوه قریه خان تختی، حجاری اردشیر بابکان
۶_ سه گنبد، واقع در داخل شهر آثار عهد سلجوقیان
۷_ قلعه دیم ، واقع در محال برادوست
۸_ قلعه شهر بابک، واقع در محال صوماری
۹_ کاظم داشی، واقع در دریاچه ارومیه به صورت شبه جزیره
۱۰_ کلیسایه ننه مریم، واقع در داخل شهر خیابان خیام
۱۱_ آثار عتیقه گوی تپه، واقع در قریه گوی تپه سه کیلومتری ارومیه
۱۲_ مسجد جامع، واقع در مرکز شهر، جنب بازار
۱۳_ مسجد سردار، در مرکز شهر
۱۴_ قوچ سنگی
۱۵_ بازار ارومیه
۱۶_ موزه ارومیه
۱۷_ ساختما شهرداری.
کرانه های دریاچه ارومیه مناظری دلنشین و بی نظیر دارند. آب دریاچه به علت داشتن املاح زیاد بسیار غلیظ و شور است و شنا کردن در ان باعث می شود که پوست دوار چین و چروک نشود و دائم صاف و شفاف و جوان بماند. در صورتی ک آب های دیگر چنین خاصیتی را ندارند.
گردشگاه های طبیعی بند واقع در قریه بند حومه شهر ارومیه ۲_ گردشگاه نازلوچای، در ۲۰ کیلومتری شمال شهر ۳_ گردشگاه سیر، در هفت کیلومتری کوهی به همین نام ۴_ گردشگاه دره قاسملو منطقه سر سبز با چشمه های روان ۵_ پیست اسکی خوشا که در ۳۶ کیلومتری غرب ارومیهقرار دارد.
۱_پارک ساعت ۲_ پارک شهر ۳_ پارک پامچال ۴_ پارک گلستان ۵_ پارک جنگل.
۱_ صنایع دستی، شامل صنایع چوبی که از چوب گردو و گلابی ساخته شده است ۲_ عرقیات ارومیه، عرق بیدمشک که بادام پرورده در عرق بیدمشک است که با شیوه قند به صورت نقل در می آید و بسیار معروف است ۴_ حلوای گردو و هویج که در زمستان تهیه می شود.
اشنویه: کتیبه کله شین ( جنوب غربی اشنویه)؛ بوکان: تپه های باستانی در مرکز شهر؛ پیرانشهر: مناظر طبیعی و کوهپایه ها؛ تکاب: باقیمانده آثار قلعه و قصر بزرگ و با شکوه تخت سلیمان؛ چالدران( سیه چشمه): قره کلیسا ( کلیسای طادئوس)، آرامگاه سید صدرالدین؛ خوی: مسجد مطلبخان، برج شمس تبریزی ( مناره)، دروازه سنگی خوی، بازار خوی، مسجد سیدالشهدا، دژ بسطام، موزه شهر خوی، پل خاتون، کلیسای سورپ سرکیس، پل قطور؛ سردشت: آبشار شلماش؛ سلماس: کلیسای هفتوان( سورپ گئورگ)، نقوش بذجسته خان تختی، آبگرم ( ایستی سو)؛ ماکو: کاخ و موزه باغچه جوق، دخمه سنگی فرهاد، پل تاریخی پنجشنبه چشمه؛ مهاباد: دخمه مادی ( فقر گاه)، مسجد جامع مهاباد، غار فخریگاه، غار سهولان؛ میان دو آب، سد زرینه رود؛ نقده: تپه باستانی حسنلو.